Poza dziedziczeniem ustawowym, polskie prawo zna również sposób nabycia spadku w drodze dziedziczenia testamentowego. Testament, jako rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci, ma wówczas pierwszeństwo przed dziedziczeniem z ustawy. Potencjalnie możliwych do sporządzenia rodzajów testamentu jest kilka. W ramach tego artykułu, skupię się jednak na najbardziej podstawowym i typowym - testamencie własnoręcznym (holograficznym), a ściślej mówiąc na tym, o czym warto pamiętać, aby taki testament był ważny.

Kiedy możliwe jest sporządzenie testamentu?

Aby sporządzenie testamentu, będące czynnością prawną w rozumieniu prawa cywilnego, było możliwe, spadkobierca musi:

1. mieć tzw. zdolność testowania, czyli możliwość sporządzenia testamentu (ukończenie 18 lat lub wcześniejsze zawarcie związku małżeńskiego oraz pełna zdolność do czynności prawnych - w tym wypadku możliwość rozporządzania własnym majątkiem),
2. mieć wolę testowania, czyli wolę i świadomość rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci.

Kto nie może sporządzić testamentu własnoręcznego?

Zważywszy na poniższe uwagi, nie będzie mogła sporządzić testamentu (a sporządzony nie będzie ważny):

1. osoba niepełnoletnia (jeśli nie zawarła związku małżeńskiego),
2. osoba częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolniona.

Niedopuszczalne jest sporządzenie testamentu przez osobę trzecią (przedstawiciela lub pełnomocnika).

Czy można sporządzić testament wspólny?

Zgodnie z obowiązującym prawem, tj. art. 942 Kodeksu cywilnego, testament może zawierać wolę tylko jednego spadkodawcy, co wyklucza sporządzenie wspólnego testamentu, na przykład przez małżonków.

Testament holograficzny, czyli jaki?

Testament holograficzny, czyli własnoręczny, należy do grupy testamentów zwykłych (tak jak notarialny czy allograficzny, tj. sporządzony przy udziale osoby pełniącej funkcje publiczne, na przykład wójta).

Testament własnoręczny to jeden z najpowszechniejszych ze sporządzanych testamentów, który dla swojej ważności, zgodnie z Kodeksem cywilnym, wymaga:

1. własnoręcznego pisma,
2. daty,
3. podpisu.

Choć sporządzenie testamentu własnoręcznego zdaje się być czymś nieskomplikowanym, rodzi wątpliwości, problemy i błędy, nierzadko skutkujące nieważnością wyrażonej w ten sposób woli spadkodawcy.

Własnoręczne pismo

Przesłanką ważności testamentu holograficznego jest sporządzenie go w całości własnoręcznie, co w założeniach ma służyć swobodzie testowania i zapewnieniu autentyczności testamentu. Niedopuszczalne jest zatem podpisanie testamentu napisanego np. na maszynie do pisania, w edytorze tekstu czy przez osobę trzecią (na przykład małżonka czy kolegę).

Spadkodawca musi wiedzieć, co pisze w swojej ostatniej woli - może tego dokonać w dowolny sposób, jednakże nie wchodzi w grę przekopiowanie treści testamentu przez osobę niepotrafiącą czytać i pisać, bowiem pociąga to za sobą nieważność testamentu.

Podpis

Sporządzony przez testatora własnoręcznie testament, musi zostać przez niego, również własnoręcznie, podpisany. Podobnie jak wymóg własnoręcznego sporządzenia testamentu, podpis testatora ma stanowić dowód, że testament pochodzi od niego i miał on wolę oraz świadomość rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci.

Testator powinien podpisać się przy użyciu imienia i nazwiska. Możliwe jest również podpisanie się używanym pseudonimem, a osoby noszące dwuczłonowe nazwisko mogą podpisać się przy użyciu jednego z nich. Niejednolicie podchodzi się natomiast do możliwości podpisania się inicjałami, parafą czy samym imieniem lub określeniem w rodzaju “twój wujek”, “mama”.

O możliwości podpisania się przy użyciu samego imienia wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 23 kwietnia 1960 roku, III CO 8/60, wskazując, że do ważności zawartego w liście testamentu holograficznego wystarczy podpisanie go tylko imieniem, jeżeli stosunek osobisty spadkodawcy i adresata uzasadnia tego rodzaju podpis.

Podobnie Sąd Najwyższy orzekł kilkanaście lat później, w uchwale 7 sędziów z 28 kwietnia 1973 roku, III CZP 78/72, wskazując, że testator może spisać testament w formie listu do innej osoby i będzie on ważny przy podpisie wskazującym jedynie na związek rodzinny między testatorem a tą osobą, jeżeli nie ma wątpliwości co do takiego zamiaru testatora.

Podpis powinien zostać umieszczony pod treścią testamentu. Przy umieszczeniu podpisu w innym miejscu, w tym przed treścią rozporządzenia (tak orzekł Sąd Najwyższy w uchwale z 9 maja 1995 roku, III CZP 56/95, choć nie jest to pogląd przyjmowany jednakowo) lub na przykład na kopercie, do której pismo z testamentem zostało włożone, będzie on nieważny. Testament pozostanie jednak ważny, jeśli zamieszczenie podpisu w innym miejscu w oczywisty sposób wskazuje na związek z treścią testamentu - przeniesienie podpisu na drugą kartkę czy podpisanie się w znacznej odległości od pisma zawierającego testament bez przekreślenia wolnej przestrzeni. Ocena takiego związku należy do sądu.

Za podpis nie jest uznawana pieczęć lub faksymile. W literaturze podnosi się, że własnoręczny podpis nie może być zastąpiony podpisem elektronicznym, a nawet bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu.

Data

Wymóg opatrzenia testamentu datą spełnia dwa cele:

1. pozwala ustalić, czy w chwili sporządzenia testamentu testator miał zdolność testowania,
2. pozwala ustalić kolejność sporządzonych testamentów w sytuacji, kiedy jest ich kilka.

Kodeks cywilny nie określa, z czego powinna składać się data sporządzenia testamentu, niemniej jednak najbardziej precyzyjne jest oczywiście opatrzenie testamentu datą składającą się z dnia, miesiąca i roku.

Orzecznictwo dopuszcza również opatrywanie testamentu datą w sposób opisowy, tzn. na przykład poprzez sformułowania “drugi dzień świąt Bożego Narodzenia 2011 roku”, “dzień moich sześćdziesiątych piątych urodzin”).

Brak daty albo podanie daty nieprawdziwej skutkuje nieważnością całego testamentu, chyba że, co przewiduje art. 949 § 2 Kodeksu cywilnego, nie ma wątpliwości co do zdolności testowania, treści testamentu lub wzajemnego stosunku kilku istniejących testamentów. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 19 maja 1992 roku, III CZP 47/92, ustalenie daty testamentu własnoręcznego przy pomocy wszelkich środków dowodów jest dopuszczalne, jeżeli jej brak wywołuje wątpliwości co do stosunku tego testamentu do innego testamentu.

Data sporządzenia testamentu może być umieszczona w dowolnym miejscu.

Czy treść ostatniej woli musi być zatytułowana “testament”?

Nie, jeśli z treści pisma wprost wynika, że stanowi ono rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Nie jest również przewidziana żadna szczególna, oficjalna forma, której testament powinien sprostać. Aby testament był ważny, testator nie musi wprost wskazywać, że jego treść stanowi rozporządzenie na wypadek śmierci.

Czy można odwołać testament własnoręczny?

Testament stanowi wyraz woli testatora w przedmiocie losów pozostawionego majątku na wypadek jego śmierci - można go odwołać i zmienić w każdym momencie, choćby przez sporządzenie kolejnego testamentu z zaznaczeniem, że poprzedni ulega odwołaniu.

Testament własnoręczny - pomoc prawna

Sporządzenie testamentu holograficznego może rodzić wiele trudności skutkujących jego nieważnością. Stąd też, decydując się na rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci, warto zasięgnąć porady doświadczonego prawnika, aby rozwiać wszelkie wątpliwości związane ze sporządzeniem, zmianą i odwołaniem testamentu własnoręcznego.

Sprawę pozostawienia po sobie testamentu warto rozważyć - tylko testament gwarantuje pełną realizację woli spadkodawcy co do losów jego majątku. Testator może rozporządzić tym, co po sobie pozostawi, wedle swojego uznania.

- Natalia Łupińska, prawnik

Powrót